Institutie Boek 2 - Van de kennis van God de Verlosser

1.1Goede en verkeerde zelfkennis

1.2De mens is van nature geneigd zichzelf te vleien

1.3De twee belangrijkste problemen met betrekking tot de kennis van onszelf

1.4De beschrijving van de val in Genesis 3 laat zien wat zonde eigenlijk is: ongeloof

1.5De eerste zonde als de erfzonde

1.6De erfzonde berust niet op navolging

1.7De zonde gaat van de ene generatie op de andere over

1.8De aard van de erfzonde

1.9De zonde tast alles in de mens aan

1.10De zonde behoort niet tot onze natuur, maar is het bederf van onze natuur

1.11Het ‘natuurlijke’ bederf van de door God geschapen ‘natuur’

2.1Inleiding: het belang van de leer over de onvrije wil; problemen met betrekking tot deze leer

2.2De filosofen stellen hun vertrouwen op de kracht van het verstand

2.3Ondanks alles houden de filosofen vast aan de vrijheid van de wil

2.4De kerkvaders spreken zich in het algemeen minder duidelijk over de vrijheid van de wil uit, maar lijken toch geneigd te zijn deze ze aanvaarden. Wat is de ‘vrije wil’?

2.5Verschillende soorten ‘wil’ en ‘vrijheid’ bij de kerkvaders

2.6‘Werkende’ en ‘medewerkende’ genade?

2.7De gedachte dat de mens noodzakelijk zondaar is, maar niet gedwongen wordt te zondigen, is geen deugdelijke basis voor de leer van de vrije wil

2.8Augustinus’ opvatting van de vrije wil

2.9Wat de kerkvaders bedoelden te zeggen

2.10De leer van de vrije wil heeft altijd het gevaar in zich God van Zijn eer te beroven

2.11Ware ootmoed geeft God alleen de eer

2.12De bovennatuurlijke gaven zijn door de zonde vernietigd en de natuurlijke gaven bedorven, maar de mens heeft nog genoeg over van zijn rede om hem te onderscheiden van de redeloze dieren

2.13De kracht van het verstand met betrekking tot aardse zaken en de menselijke samenleving

2.14Het verstand in relatie tot de kunst en de wetenschap

2.15Wetenschap als gave van God

2.16Wat de mens vermag op het gebied van kunst en wetenschap is een gave van Gods Geest

2.17Samenvatting

2.18De grenzen van ons verstand

2.19De geestelijke blindheid van de mens

2.20De kennis die mensen van God hebben, is Gods eigen werk

2.21Zonder het licht van de Geest is alles duister

2.22Wat de mens van Gods wil weet, beneemt hem elke verontschuldiging, maar leidt hem niet tot werkelijke kennis

2.23Het oordeel over goed en kwaad is onzuiver, zolang dit van de menselijke willekeur afhangt

2.24Het menselijke kennen schiet in alle opzichten tekort met betrekking tot de eerste tafel van de wet en met betrekking tot de tweede tafel van de wet en mist het vermogen de juiste beslissingen te nemen

2.25Elke dag hebben wij de Heilige Geest nodig om ons op de goede weg te houden

2.26De natuurlijke neiging om ‘goed’ op een lijn te zetten met ‘verkieslijk’ heeft niets met de vrijheid van de wil te maken

2.27Onze wil kan zonder de Heilige Geest het goede niet begeren

3.1De mens is geheel en al vlees

3.2Romeinen 3 als bewijs voor de verdorvenheid van de mens

3.3Gods genade beteugelt de verdorvenheid soms, zonder haar te zuiveren

3.4Een rechtschapen levenswandel is een gave van God, maar het wezen van de mens blijft verdorven

3.5De mens zondigt noodzakelijk, maar niet gedwongen

3.6Het onvermogen van de mens tot het goede blijkt vooral uit de verlossing, die geheel en al Gods werk is

3.7Ook bij een gelovige is er geen sprake van ‘meewerken met de genade’; het is veeleer zo dat het willen door de genade gewerkt wordt

3.8De Schrift schrijft al het goede dat bij ons te vinden is aan God toe

3.9Met name de gebeden in de Schrift laten zien dat onze zaligheid in haar begin, voortgang en einde een werk van God alleen is

3.10Gods werk brengt niet een mogelijkheid aan die wij kunnen benutten, maar een werkelijkheid waaraan wij niets meer kunnen toevoegen

3.11Volharding is alleen het werk van God; zij is noch een beloning noch een aanvulling van iets wat wij doen

3.12De mens kan buiten de genade van God om geen enkel goed werk aan zichzelf toeschrijven

3.13Ook Augustinus erkent geen daad van de menselijke wil onafhankelijk van de genade

3.14Augustinus schakelt de wil van de mens niet uit, maar maakt die geheel afhankelijk van de genade

4.1De mens is in de macht van de duivel en stemt daarmee in

4.2God, de satan en de mens zijn werkzaam in één en dezelfde gebeurtenis

4.3Wat houdt ‘verharding’ in?

4.4Schriftbewijzen van Gods handelen in en met goddeloze mensen

4.5Ook de satan moet God dienen

4.6Ook bij daden die op zichzelf goed noch kwaad zijn, gaat het niet om wat wij zelf willen

4.7Gods heerschappij staat altijd boven onze vrijheid

4.8Bij de kwestie van de ‘vrije wil’ gaat het er niet om of wij altijd kunnen doorzetten wat wij willen, maar of wij in vrijheid kunnen willen

5.1Het eerste argument: noodzakelijke zonden zijn geen zonden; vrijwillig bedreven zonden zijn te vermijden

5.2Het tweede argument: ‘loon’ en ‘straf’ verliezen hun betekenis

5.3Het derde argument: tussen goed en kwaad zou geen enkel verschil meer zijn

5.4Het vierde argument: aansporingen en vermaningen zouden geheel zinloos zijn

5.5De zin van vermaningen

5.6Vormen Gods geboden de maat van ons vermogen?

5.7De wet wijst ons zelf de weg naar de genade

5.8De verschillende soorten geboden laten duidelijk zien dat wij zonder de genade niets kunnen doen

5.9De bekering is geen werk dat tussen God en mens verdeeld wordt

5.10De Bijbelse beloften vooronderstellen volgens de tegenstanders de vrijheid van de wil

5.11Verder zouden verwijten in de Schrift hun betekenis verliezen als de wil niet vrij zou zijn geweest

5.12Deuteronomium 30:11 e.v.

5.13Als God een daad van mensen verwacht, vooronderstelt dit de wilsvrijheid van de mens, denkt men

5.14Zijn de werken die wij doen dan niet ‘onze werken’?

5.15Het zijn onze werken doordat God ze ons geeft, maar Gods werken doordat Hij ze begint

5.16Genesis 4:7

5.17Romeinen 9:16; 1 Korinthe 3:9

5.18Ecclesiasticus 15:14-17

5.19Lukas 10:30

6.1Alleen de Middelaar kan de gevallen mens helpen

6.2Ook onder het oude verbond bestond er geen geloof in de genadige God buiten de Middelaar om

6.3De vromen van het oude verbond leefden met hun geloof en hoop uit de belofte

6.4Geloof in God is geloof in Christus

7.1De wet wijst boven zichzelf uit

7.2De wet behelst een belofte

7.3De wet beneemt ons elke verontschuldiging en stelt ons de dood in het vooruitzicht

7.4Toch staan er niet voor niets beloften in de wet

7.5Het volbrengen van de wet is voor ons onmogelijk

7.6De ernst van de wet beneemt ons elke mogelijkheid om onszelf te misleiden

7.7De bestraffende functie van de wet doet geen afbreuk aan haar waarde

7.8De bestraffende functie van de wet in haar uitwerking op gelovigen en ongelovigen

7.9Naar het woord van Augustinus overtuigt de wet de mens van zijn kwaal en brengt zij hem ertoe te bidden om het geneesmiddel van de genade

7.10De wet beschermt de samenleving tegen hen die onrecht willen bedrijven

7.11De wet heeft een weerhoudende functie voor hen die nog niet wedergeboren zijn

7.12Ook gelovigen hebben de wet nodig

7.13Wie denkt dat de wet voor gelovigen niet meer geldt, heeft er niets van begrepen

7.14In welke mate heeft de wet voor de gelovigen afgedaan?

7.15De wet heeft in zoverre afgedaan dat zij ons niet meer veroordeelt

7.16De ceremoniële wet

7.17Het ‘handschrift dat tegen ons was’ geldt niet meer

8.1Wat beoogt God met de tien geboden?

8.2De onverbiddelijke eis van de wet

8.3De gestrengheid van de wet heeft een positief doel

8.4Beloften en bedreigingen

8.5Er behoeft niets meer aan de wet toegevoegd te worden

8.6De wet van God stelt eisen aan het leven in uitwendige en inwendige zin

8.7Christus Zelf heeft de juiste interpretatie van de wet hersteld

8.8Wegen naar een juiste interpretatie van de wet

8.9Gebod en verbod

8.10De sterke bewoordingen waarin de wet gesteld is, moeten bij ons leiden tot een even sterke afkeer van de zonde

8.11Indeling van de tien geboden: de twee tafels

8.12De verdeling van de geboden over de twee tafels

8.13De inleidende woorden: ‘Ik ben de HEERE, uw God’

8.14‘Ik ben de HEERE uw God’

8.15‘Die u uit het land Egypte, uit het diensthuis, uitgeleid heb’

8.16Het eerste gebod

8.17God is onzichtbaar en moet op geestelijke wijze gediend worden

8.18Dreigende woorden in het tweede gebod

8.19‘Die de ongerechtigheden van de vaders bezoekt aan de kinderen …’

8.20Is dit bezoeken van de zonden der vaderen aan de kinderen niet in strijd met Gods rechtvaardigheid?

8.21‘… en die barmhartigheid doet aan duizenden’

8.22Uitleg van het gebod

8.23De eed als erkenning van God

8.24De meineed als ontheiliging van Gods naam

8.25Lichtvaardig zweren

8.26Wordt de eed in de Bergrede verboden?

8.27In noodgevallen is ook de buiten-rechterlijke eed geoorloofd

8.28Algemene toelichting

8.29Het beloftekarakter van het sabbatsgebod

8.30De zevende dag

8.31In Christus is de belofte van het sabbatsgebod vervuld

8.32In hoeverre geldt het vierde gebod nog als regel voor de maatschappelijke ordening?

8.33Waarom vieren wij de zondag?

8.34De geestelijke onderhouding van de dag die aan God gewijd is

8.35De veelomvattende betekenis van dit gebod

8.36De eis van het gebod

8.37De belofte van het gebod

8.38De dreiging van het gebod

8.39De strekking van het gebod

8.40De reden voor dit gebod

8.41Algemene toelichting op het gebod

8.42Celibaat?

8.43Het huwelijk in relatie tot dit gebod

8.44Ingetogenheid en eerbaarheid

8.45Algemene toelichting

8.46Dit gebod verplicht ons zorg te dragen voor het bezit van anderen

8.47Algemene toelichting

8.48De goede naam van onze naaste

8.49De zin van dit gebod

8.50Rechtschapenheid tot in het diepst van het bestaan

8.51De hoofdsom van de wet

8.52Waarom spreekt de Schrift soms alleen maar over de tweede tafel van de wet?

8.53Geloof en liefde

8.54Liefde tot de naaste

8.55Wie is onze naaste?

8.56‘Evangelische raden’?

8.57Het gebod de vijand lief te hebben is een volwaardig gebod

8.58Er is geen onderscheid tussen doodzonden en vergeeflijke zonden

8.59Elke zonde is een doodzonde

9.1Het voorrecht van de nieuwtestamentische kerk

9.2Het Evangelie predikt de geopenbaarde Christus

9.3De beloften gelden ook nog voor ons

9.4De tegenstelling tussen wet en Evangelie moet niet overdreven worden

9.5Johannes de Doper

10.1Waar gaat het om?

10.2Belangrijke punten van overeenkomst

10.3Het Oude Testament wijst vooruit naar wat nog gebeuren zou

10.4Ook in het oude verbond gold de rechtvaardiging door genade alleen

10.5Overeenkomst in de verbondstekenen

10.6Weerlegging van een tegenwerping

10.7De patriarchen hadden het Woord – en daarmee ook het eeuwige leven

10.8God schonk in het Oude Testament aan Zijn volk de gemeenschap met Hem en dus het eeuwige leven

10.9Ook in het Oude Testament was Gods goedheid sterker dan de dood

10.10Adam, Abel en Noach

10.11Abraham

10.12Izaäk en Jakob

10.13De aartsvaders hielden de blik op het eeuwige leven gericht

10.14De dood is voor de heiligen de toegang tot het leven

10.15David als heraut van de hoop

10.16Andere teksten die van toepassing zijn op het eeuwige leven

10.17De vromen vestigen hun hoop niet op het tegenwoordige, maar op het toekomstige leven

10.18Het geluk van de vromen en de ondergang van de goddelozen

10.19Job als getuige van onsterfelijkheid

10.20Het getuigenis van de profeten over de onsterfelijkheid

10.21De vallei van de dorre beenderen in Ezechiël

10.22Aanvullende passages bij andere profeten

10.23Samenvatting en conclusie

11.1Het Oude Testament stelt het heil voor onder de gestalte van aardse voorspoed met de bedoeling aldus heen te wijzen naar de hemelse gelukzaligheid

11.2De aardse beloften pasten bij de kinderjaren van de kerk ten tijde van het Oude Testament, maar hadden niet de bedoeling dat de hoop uitsluitend op aardse zaken gevestigd zou zijn

11.3Lichamelijke zegen en lichamelijke straf als beeld

11.4De betekenis van dit verschil

11.5De kinderjaren en de volwassenheid van de kerk

11.6Ook de grootste geloofshelden waren gebonden aan de grenzen die het Oude Testament stelde

11.7De Bijbelse oorsprong van dit onderscheid

11.8Het onderscheid volgens 2 Korinthe 1

11.9Het betoog van Paulus

11.10Wet en Evangelie

11.11De scheidingsmuur tussen de volken is in Christus neergehaald

11.12De roeping van de heidenen

11.13Waarom verschilt het Nieuwe Testament eigenlijk van het Oude Testament?

11.14God is vrij om met mensen om te gaan zoals Hij dat wil

12.1Alleen iemand die zowel waarachtig God als waarachtig mens was, kon de kloof tussen God en ons overbruggen

12.2Als Middelaar moest Christus waarachtig God en waarachtig mens zijn

12.3Alleen iemand die waarachtig God en waarachtig mens was, kon in onze plaats gehoorzaamheid aan God betonen

12.4Alleen om ons te verlossen is Christus in het vlees gekomen

12.5Zou Christus ook mens geworden zijn indien Adam niet gezondigd had?

12.6Osianders opvatting over het beeld van God

12.7Weerlegging van de stappen in de redenering van Osiander

13.1Wat bewijst dat Christus werkelijk mens is?

13.2Weerlegging van de bestrijders van Christus’ ware menselijke natuur

13.3Christus’ geboorte uit Maria

13.4Waarachtig mens – en toch zonder zonde. Waarachtig mens – en toch de eeuwige God

14.1Tweeheid en eenheid

14.2De Goddelijke en menselijke natuur in verhouding tot elkaar

14.3De eenheid van Persoon in de Middelaar

14.4We mogen de twee naturen niet met elkaar vermengen, maar ook niet van elkaar scheiden

14.5Christus is van eeuwigheid Gods Zoon

14.6Christus als Gods Zoon en als Mensenzoon

14.7Onhoudbare tegenargumenten van Servet

14.8Samenvatting: de leer van Servet verworpen

15.1Schriftplaatsen die van toepassing zijn op Christus‘ profetische ambt

15.2De betekenis van het profetische ambt voor ons

15.3Het eeuwige koninkrijk van Christus

15.4De zegen van Christus’ koningschap voor ons

15.5Het geestelijke karakter van Christus’ koningschap; de heerschappij van Christus en de Vader

15.6Het priesterlijke ambt

16.1De Heiland

16.2Het besef dat God de zonde moet vergelden, maakt ons des te dankbaarder voor Zijn liefde die Hij ons in Christus betoont

16.3Gods toorn is gefundeerd in Zijn gerechtigheid, de verlossing in Zijn macht als Schepper

16.4De verzoening komt voort uit Gods liefde en is dus geen voorwaarde voor Gods liefde

16.5Door gedurende Zijn gehele leven op aarde gehoorzaamheid te betonen heeft Christus ons de verlossing gebracht. Veroordeling door Pilatus.

16.6‘Gekruisigd’

16.7‘Gestorven en begraven’

16.8‘Nedergedaald ter helle’

16.9Christus in de onderwereld?

16.10Het ‘nedergedaald ter helle’ als verwoording van de geestelijke kwelling die Christus in onze plaats ondergaan heeft

16.11Bewijzen uit de Schrift voor deze verklaring

16.12Verdediging van de leer tegen onbegrip en daling

16.13‘Ten derden dage opgestaan uit de doden’

16.14‘Opgevaren ten hemel’

16.15‘Gezeten aan de rechterhand van de Vader’

16.16Vruchten van het geloof in de hemelvaart van Christus

16.17‘Vanwaar Hij zal komen om te oordelen over de levenden en de doden’

16.18De Rechter is ook de Verlosser

16.19Christus alleen!

17.1De verdienste van Christus sluit de vrije genade van God niet uit, maar in

17.2De Schrift verbindt de genade van God met de verdienste van Christus

17.3De verdienste van Christus volgens het getuigenis van de Schrift

17.4Christus heeft onze plaats ingenomen

17.5De dood van Christus is de prijs voor onze verlossing

17.6Christus heeft niets voor Zichzelf verdiend